Ujgurowie to rdzenni mieszkańcy Ujgurskiego Regionu Autonomicznego Xinjiang (tzw. Wschodni Turkiestan), będącego częścią Chińskiej Republiki Ludowej. Większość światowej populacji Ujgurów, tureckojęzycznych sunnickich muzułmanów, należących do hanafickiej szkoły islamu, żyje w Xinjiang. Tysiącletni byt islamu w Xinjiang sprawił, iż stał się on integralną częścią tożsamości Ujgurów. Być Ujgurem to być muzułmaninem. Większość Ujgurów określa siebie jako muzułmanów, jednak wielu spośród nich nie posiada znaczącej wiedzy religijnej. Większość Ujgurów nabyła i wtłacza zasady islamskie do codziennego życia oraz cyklicznych wydarzeń. W 1949 r. państwo objęło kontrolę i oficjalna wrogość w stosunku do islamu zmieniła stan funkcjonowania uczonych w ujgurskim społeczeństwie. Ateizm był proklamowany jako oficjalna doktryna, a chińską kulturę Han uznano za najbardziej rozwiniętą spośród wszystkich innych. Inwigilacja i prześladowanie religii przez państwo wywarło paradoksalny efekt w postaci wzmocnienia roli islamu w życiu Ujgurów (Fuller i Lipman 2004, str. 334-344). Ówczesny trend dotyczący asymilacji poprzez różnego rodzaju edukacyjnych, religijnych i ekonomicznych zabiegów napotkał opór w postaci zamieszek w Xinjiang oraz protestu wśród członków ujgurskich diaspor wobec aresztowania ich działaczy.
Historia islamu od początku do 1949 roku
Od najwcześniejszych czasów region Xinjiang rozwijał interakcję z wieloma innymi kulturami oraz miejscami. Działo się tak dzięki migracjom, podróżom, handlowi na Jedwabnym Szlaku oraz imperialnym podbojom. Powiązania Xinjiang z Chinami datuje się na okres dłuższy niż dwa tysiące lat, ale region ten pozostawał pod faktyczną kontrolą Chin przez mniej niż pięć wieków. W roku 1884 Xinjiang zostało przeniesione do struktur administracyjnych imperium chińskiego i uczyniono je pełnoprawną prowincją (Millward, 2007; Perdue, 2005). Islam dotarł tu z Azji Centralnej w 960 r. i do końca dziesiątego stulecia przyjęła go ludność Kaszgaru i Hotenu (we wschodniej i południowej części Kotliny Kaszgarskiej). Na początku piętnastego wieku religia ta dotarła do Kumul (Hami). Następnie islam rozprzestrzenił się wśród Ujgurów w całej Kotlinie Kaszgarskiej dzięki sufim – muzułmańskim mistykom. Sufi z bractwa Nakszbandijja udało się zdobyć władzę polityczną i militarną w obrębie Kotliny oraz w Turfanie, w którym Hidajet Allah (Apak Hodża lub Hodża Apak), potężny książę Kaszgaru do lat 70. XVII wieku sprawował funkcję gubernatora. Jakub Beg, emir Emiratu Kaszgarskiego (1864-1877) określał siebie „obrońcą” islamu. W listopadzie 1933 r. w Kaszgarze została ustanowiona Islamska Republika Wschodniego Turkiestanu, a w 1949r. Xinjiang dostał się pod kontrolę komunistycznych Chin.
Islam w czasie Chińskiej Republiki Ludowej – 1949-1976
We wczesnych latach Chińskiej Republiki Ludowej rząd starał się ustanowić narodową jedność oraz lojalność ze strony przedstawicieli wszystkich mniejszości istniejących w tym państwie dzięki promowaniu patriotyzmu i ideologii socjalistycznej. Polityka religijna była wprowadzana w wyniku kolejnych wahnięć ideologicznych między okresami ścisłej kontroli (powodowanej ateistycznymi regułami marksizmu-leninizmu), starającej się tłamsić islam oraz etniczną świadomość, a okresami łagodniejszego traktowania mniejszości kulturowych i religijnych. „Wielki skok” (1958-1962) oraz „rewolucja kulturalna” (1966-1976) stanowiły okresy największej nietolerancji. Liczne miejsca kultu, w tym meczety, zostały zniszczone lub zamienione w magazyny czy chlewy. Każda osoba wyrażająca swoje religijne przekonania lub należąca do duchowieństwa była określana mianem „jednostki kontrrewolucyjnej” (podobnie postępowano wobec intelektualistów oraz miejscowych świeckich nacjonalistów). Wielu członków duchowieństwa – między innymi szejkowie czy ishanowie (kler) – lub wiernych podejrzanych o brak lojalności było prześladowanych oraz zsyłanych do obozów reedukacyjnych, zwanych Laogai, niekiedy również mordowanych. Według oficjalnej wykładni rządu, rzeczywistość sprzed 1949 r. była zdominowana przez konserwatywny islamski kler oraz opresyjnych właścicieli ziemskich, którzy panowali nad społeczeństwem, ujarzmiając je i utrzymując je w ignorancji. Po roku 1949 społeczeństwo było nowoczesne i nastawione na rozwój, a w czasie tego okresu miały miejsce najważniejsze gospodarcze oraz społeczne osiągnięcia, włączając w to postępy w edukacji oraz w walce z analfabetyzmem.
1978-1989 – Epoka Reform
Epoka ta, która rozpoczęła się wraz z końcem „rewolucji kulturalnej”, była okresem Reform i Otwarcia (Gaige Kaifang), zainicjowanym oficjalnie w 1980 roku. Zmiany obejmowały: rozwinięcie systemu szkolnictwa, obniżenie poziomu analfabetyzmu, oficjalne złagodzenie stosunku do religii oraz zaakceptowanie używania przez mniejszości narodowe języków ojczystych w szkołach. Konsekwencje kilku z tych kroków były pozytywne dla Ujgurów w regionie Xinjiang. Pojawiło się więcej możliwości w sferze edukacji, zaistniała też szansa powrotu do praktyk religijnych. Kościoły, meczety i świątynie zostały ponownie otwarte w latach kolejnej fazy reform rozpoczętych w grudniu 1978 roku. Ateizm nie figurował już w konstytucji ponieważ w niepamięć odeszła marksistowsko-leninowska wizja religii jako „opium dla mas”. Okres pomiędzy rokiem 1980 a 1990 odznaczył się istotnym otwarciem granic, co dało młodym Ujgurom szansę łatwiejszego podróżowania i dostarczyło im możliwości kontaktów duchowych oraz ożywienia religijnego. Do połowy lat 90. XX w. setki młodych Ujgurów przystąpiło do szkół religijnych w Pakistanie, Egipcie, Turcji i Arabii Saudyjskiej, a część z nich została w tym samym celu skierowana do Jemenu, Kataru oraz Malezji. Rząd wysłał kilku ujgurskich studentów – po latach przygotowań i obserwacji w Chińskim Instytucie Islamskim w Pekinie – na studia islamskie do krajów arabskich, zwłaszcza na Uniwersytet al-Azhar w Egipcie. Dziś jednak uniwersytet ten wymaga od ujgurskich studentów posiadania zgody lokalnej ambasady chińskiej. Obecnie setki osób studiuje religię islamu na Uniwersytecie Al-Azhar, większość z nich dzięki własnym powiązaniom i dochodom lub niskim uniwersyteckim stypendiom.
Od roku 1990 do dziś oraz przyszłość islamu
Przemiany polityczne z lat 1989 i 1990 oznaczały między innymi zmiany, jeśli chodzi o tolerowanie religii, co odzwierciedlały działania wymierzone przeciwko edukacji religijnej. Stosunek do Ujgurów wyraził się w reformach oraz reinterpretacje oficjalnej polityki religijnej, edukacyjnej i kulturowej. Aby spełnić nowe oczekiwania, wśród młodzieży w Xinjiang rozpoczęto rozpowszechnianie podręczników ateizmu. Kadry oraz członkowie partii komunistycznej z definicji byli marksistowskimi materialistami, dlatego wyznawanie i praktykowanie przez nich religii nie było dozwolone. Chińskie prawo dopuszczało dwie swobody: prawo do wierzenia oraz prawo do nie wierzenia. Członkowie partii musieli wybierać to drugie. Po roku 1990 wysocy urzędnicy zaczęli tłamsić nielegalne przejawy religijności, oficjalnie usuwali podejrzanych duchownych, likwidowali medrasy (szkoły religijne) działające bez odpowiednich zezwoleń i wstrzymali budowy nowych meczetów. Rząd określił limit miejsc kultu dla każdej wsi a wszystkie meczety poza dozwoloną liczbą były niszczone. Władze rozpoczęły wydawanie licencji dla uznanych przez siebie meczetów, kontrolę kontraktów dla imamów i rozpoczęły kampanię „wychowanie w ateizmie”. Polityka wyłącznie ateistycznych członków partii stała się jeszcze bardziej represyjna po 11 września 2011 r. (Amnesty International, 2002). W ten sposób rozpoczął się proces sinizacji Ujgurów na drodze edukowania, tak żeby przyswajali oni sobie kulturę chińską. Zgodnie z prawem uczniowie poniżej 18 roku życia nie mogli się uczyć ani Koranu, ani religii. Chińskie szkoły oraz telewizja krzewiły sinizację w ramach nauki „patriotyzmu” (aiguo zhuyi) ignorującej inne formy wyrazu w obrębie kultury. Po atakach z 11 września pojawiły się kolejne restrykcje: zakazywanie praktyk religijnych podczas Ramadanu, zwiększenie kontroli nad islamskim duchowieństwem oraz zatrzymania i aresztowanie przywódców religijnych podejrzanych o bycie „nie-patriotami” czy „wywrotowcami” (Human Rights Watch, 2005). Objęły one również coroczną pielgrzymkę do Mekki: „We współczesnym Xinjiang władza państwa do zarządzania religią – w tym islamem – sprawiła, że podstawy prawa oraz porządku publicznego stanęły w bezpośrednim konflikcie z muzułmanami starającymi się żyć zgodnie z wytycznymi swojej wiary” (Fuller i Lipman 2004, str. 323). Praktykowanie religii zostało ograniczone do sfery prywatnej oraz własnego sumienia, natomiast elity muzułmańskie odnoszące wcześniej korzyści dzięki swojej sile ekonomicznej zaczęły polegać na uznaniu i kontroli ze strony państwa w celu otrzymania swych pensji. Edukacja to klucz do sinizacji. W celu przyspieszenia integracji w gimnazjach i szkołach średnich ustanowione zostały specjalne dwujęzyczne klasy językowe dla uczniów pochodzących z mniejszości narodowych. Działania te stały się wzorem dla nowych rozwiązań, wprowadzonych w życie w 1997 r., w wyniku których powstał nowy model obowiązkowej nauki języka chińskiego, a zarazem marginalizacji języka ujgurskiego – podobnie jak innych języków mniejszości w Xinjiang. Posługując się ideą dwujęzycznej edukacji, rząd tak naprawdę narzuca system edukacji jednojęzycznej, podkopując tym samym językowe fundamenty kultury ujgurskiej. Język chiński stał się jedynym językiem oficjalnym, a obecnie stanowi język nauczania na wszystkich poziomach w szkołach ujgurskich, włącznie z przedszkolami (Dweyr, 2005) Podobnie jak edukację dwujęzyczną, tłumiono również posługiwanie się językiem oraz kulturą ujgurską w ramach publikacji czy praktyk religijnych, a rząd zaczął wywierać coraz większą presję nad każdym aspektem życia w Xinjiang. Obecnie Ujgurzy stali się obcymi we własnym kraju. (Bovingdon, 2010). Od 2002 r. rząd prowadzi program wymiany pracowników, polegający na przenoszeniu ujgurskich wiejskich robotników – szczególnie kobiet – z południowo-zachodniego Xinjiang do fabryk gospodarczego centrum Chin, zdominowanego przez Chińczyków Han. W samej pierwszej połowie 2009 r. w wyniku realizacji powyższego planu przesiedlono 96 tys. Ujgurów. Program „eksportu” pracowników jest częścią strategii asymilacji Ujgurów, podkopuje on poczucie ich narodowej tożsamości i wyplenia ich wierzenia religijne. Wielu uznaje za naiwne twierdzenie, jakoby program miał na celu przyczyniać się do rozwoju Xinjiang – strategia ta prowadzi raczej do asymilacji w imię ,,szansy dla wszystkich”. W tym samym czasie rząd zachęca do emigracji Chińczyków Han, których liczba w regionie wzrosła z 4% w latach 70. XX w. do 40 % obecnie. Rzecznicy Ujgurów żyjących zarówno w Xinjiang, jak i w diasporze dążą do objęcia religijnymi i świeckimi programami edukacyjnymi wszystkich członków ujgurskiej społeczności, tak aby Xinjiang mógł rozwinąć swe własne, rdzenne, świadome etnicznie klasy zawodowe. Język ujgurski stanowi fundament kultury oraz historii Ujgurów, a islam jest elementem kształtowania tożsamości blisko związanym z ujgurskim językiem. Dla Ujgurów jest nie do pomyślenia to, aby nie wyznawać religii czy nie posiadać własnego języka oraz literatury. Niestety w najbliższej przyszłości możemy spodziewać się kontynuacji bieżącej polityki w dziedzinie religii oraz edukacji, dalszych działań mających na celu likwidację języka ojczystego oraz wzrostu imigracji niemuzułmanów ze wschodu do Xinjiang. Ujgurowie będą musieli dostosować się lub występować przeciwko środowisku, które sprawia, że praktykowanie islamu niesie z sobą potencjalne ryzyko. Niepokoje wśród tej społeczności doprowadziły do wzrostu liczby aresztowań osób z powodu ich działalności czy przekonań, oraz pojawienia się bardziej agresywnych metod okazywania narodowej dumy, takich jak kryzys w Ghulja z 1997 r. (Bovingdon, 2004) czy zamieszki w Urumczi z 2009 r. Diaspory Ujgurów domagają się praw dla narodu ujgurskiego i prowadzą kampanie na rzecz tych postulatów. Sytuacja w Xinjiang przypomina zagrożenia znane z Tybetu – również kultura ujgurska znajduje się o krok od upadku. Islam stanowi jeden z kluczowych elementów tożsamości i ciągłości narodu ujgurskiego.
Mettursun Beydulla Wydział Języków i Cywilizacji Wschodnioazjatyckich, Uniwersytet w Harwardzie